Η μηχανή του ελέγχου: μια κριτική ματιά στην τεχνολογία
«Να ασκείς κριτική στην τεχνολογία […] σημαίνει να λαμβάνεις υπόψη το γενικότερο πλαίσιό της, να την αντιμετωπίζεις όχι ως ένα απλό άθροισμα μηχανημάτων, αλλά σαν μια κοινωνική σχέση, ένα ολοκληρωμένο σύστημα. Σημαίνει να αντιλαμβάνεσαι ότι ένα τεχνολογικό επίτευγμα αντανακλά την κοινωνία που το παράγει, και ότι η εισαγωγή του αλλάζει τις σχέσεις μεταξύ των υποκειμένων. Να ασκείς κριτική στην τεχνολογία σημαίνει να αρνείσαι να υποτάξεις την ανθρώπινη δραστηριότητα στο κέρδος». – At Daggers Drawn
Η τεχνολογία δεν αναπτύσσεται από το μηδέν, ανεξάρτητα από τις κοινωνικές σχέσεις και τις συνθήκες στις οποίες αναπτύσσεται. Είναι προϊόν ενός συγκεκριμένου πλαισίου, κι έτσι αναπόφευκτα αντανακλά το πλαίσιο αυτό. Έτσι, ο ισχυρισμός ότι η τεχνολογία είναι ουδέτερη δεν έχει καμία βάση. Δε θα μπορούσε άλλωστε να είναι πιο ουδέτερη από κάθε άλλο σύστημα που αναπτύσσεται ώστε να εγγυηθεί την αναπαραγωγή της κυρίαρχης κοινωνικής τάξης – της εξουσίας, της ανταλλακτικής αξίας, του γάμου και της οικογένειας, της ιδιωτικής ιδιοκτησίας κλπ. Συνεπώς μια σοβαρή επαναστατική ανάλυση χρειάζεται απαραίτητα να περιλαμβάνει μια κριτική αποτίμηση της τεχνολογίας.
Με τον όρο τεχνολογία, δεν εννοώ απλά τα εργαλεία, τις μηχανές ή ακόμα ένα «σύνολο τεχνικών μέσων» ως εξειδικευμένες οντότητες, αλλά ένα ολοκληρωτικό σύστημα τεχνικών, μηχανημάτων, ανθρώπων και υλικών σχεδιασμένων να αναπαράγουν τις υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις που επιτείνουν και προωθούν την ύπαρξή του. Για να γίνω ξεκάθαρος, δεν ισχυρίζομαι ότι η τεχνολογία παράγει κοινωνικές σχέσεις, αλλά μάλλον ότι είναι σχεδιασμένη έτσι ώστε να τις αναπαράγει σε συμφωνία με τις ανάγκες του κυρίαρχου συστήματος.
Πριν ο καπιταλισμός επεκτείνει την κυριαρχία του στις κοινωνικές σχέσεις, εργαλεία, τεχνικές κι ακόμα μια σειρά μηχανημάτων είχαν δημιουργηθεί και εφαρμοστεί σε συγκεκριμένες εργασίες. Υπήρχαν ακόμη κάποιες συστηματικές εφαρμογές των τεχνικών και των μηχανημάτων που θα μπορούσαν να θεωρηθούν τεχνολογικές με την πληρέστερη έννοια του όρου. Είναι ενδιαφέρον να κρατήσουμε κατά νου ότι αυτές οι τελευταίες εφαρμόστηκαν ιδιαίτερα εκεί όπου η εξουσία απαιτούσε τον μέγιστο έλεγχο – σε μοναστήρια, στις αίθουσες βασανιστηρίων της ιεράς εξέτασης, στις γαλέρες, στην κατασκευή μνημείων της εξουσίας, στις γραφειοκρατικές, στρατιωτικές και αστυνομικές δομές πανίσχυρων αυτοκρατοριών όπως η Κίνα των δυναστειών. Όμως παρέμειναν κατά κανόνα στην περιφέρεια της καθημερινής ζωής της μεγάλης πλειοψηφίας των ανθρώπων που συνήθιζαν να χρησιμοποιούν εργαλεία και τεχνικές που δημιουργούσαν οι ίδιοι ως άτομα, ή μέσα στις μικρές κοινότητες που ανήκαν.
Με την άνοδο του καπιταλισμού, η αναγκαιότητα για μια ευρείας κλίμακας συσσώρευση και ανάπτυξη των αγαθών και των μέσων, οδήγησε στην αιματηρή και βίαιη απαλλοτρίωση όλων αυτών που προηγουμένως μοιράζονταν οι κοινότητες, από την ανερχόμενη καπιταλιστική άρχουσα τάξη (μια διαδικασία που επεκτάθηκε παγκόσμια μέσα από την οικοδόμηση αποικιοκρατικών αυτοκρατοριών) και την ανάπτυξη ενός ολοένα και πιο ολοκληρωτικού τεχνολογικού συστήματος που επέτρεπε την μέγιστη αποτελεσματικότητα στη χρήση των μέσων περιλαμβανομένης της εργατικής δύναμης. Σκοπός αυτού του συστήματος ήταν η αύξηση της αποτελεσματικότητας στη συσσώρευση και ανάπτυξη των αγαθών και των μέσων, αλλά και ο αυξημένος έλεγχος πάνω στους εκμεταλλευομένους.
Οι αρχικές εφαρμογές των βιομηχανικών τεχνικών συνέβησαν εν πλω: σε εμπορικά και πολεμικά πλοία, αλλά και στη γεωργία. Η τελευταία αποτέλεσε πραγματικά ένα πεδίο δράσης, όπου ένα νέο σύστημα μεγάλης έκτασης καλλιεργειών με σκοπό το κέρδος στάθηκε ικανό να αναπτυχθεί με τον καιρό χάρη στην μεγάλη ανέχεια των χωρικών στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στη Βρετανία, που εξασφάλιζε ένα πλήθος πιθανών σκλάβων, μαζί με όσους παρανόμους καταδικάζονταν σε καταναγκαστική εργασία αλλά και το αφρικανικό δουλεμπόριο που ξερίζωνε ανθρώπους από τα σπίτια τους αναγκάζοντάς τους στην υποδούλωση. Το βιομηχανικό σύστημα που επιβλήθηκε μέσα στα πλαίσια αυτά δεν είχε μια βάση θεμελιωμένη πάνω σε ένα σύνολο κατασκευασμένων μηχανημάτων παρά στην μέθοδο της διαχείρισης της εργασίας όπου οι εργάτες ήταν τα γρανάζια μιας μηχανής στην οποία αν έστω ένας αποτύγχανε να φέρει εις πέρας το έργο του, εξέθετε σε κίνδυνο ολόκληρη τη δομή της εργασίας.
Όμως εκεί βρίσκονταν συγκεκριμένες όψεις του συστήματος που το έθεταν σε κίνδυνο. Η ανάπτυξη του συστήματος ύδρευσης, φέρνοντας κοντά διάφορες ομάδες φτωχών με διαφορετικές γνώσεις κι εμπειρίες, άνοιγε το δρόμο για αλληλο-επιρροές που θα μπορούσαν να αποτελέσουν τη βάση για παράνομες ενώσεις και κοινές εξεγέρσεις. Οι ναυτικοί που ταξίδευαν σε συνθήκες δούλων στα πλοία παρείχαν επίσης τα μέσα για την επικοινωνία μεταξύ διαφορετικών τόπων δημιουργώντας ένα είδος διεθνισμού των καταπιεσμένων. Οι καταγραφές παράνομων ενώσεων και εξεγέρσεων στα παράλια του βόρειου Ατλαντικού στα 1600 και στα 1700 περιλαμβάνουν κάθε φυλή καταπιεσμένων ενώ παράλληλα έχουν ελάχιστα σημάδια ρατσισμού, όμως ταυτόχρονα πίεσαν τον καπιταλισμό να αναπτύξει περαιτέρω τις τεχνικές του. Ένας συνδυασμός της ρατσιστικής ιδεολογίας και διαχωρισμού της εργασίας επιστρατεύτηκαν προκειμένου να δημιουργηθούν χάσματα μεταξύ των μαύρων σκλάβων και των ευρωπαϊκής καταγωγής δουλοπάροικων. Επιπρόσθετα, ενώ το κεφάλαιο δε θα ήταν ποτέ ικανό να επιβιώσει χωρίς την μεταφορά αγαθών και υλικών, για οικονομικούς καθώς και κοινωνικούς λόγους έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην μετατροπή των αγαθών σε εμπορευματικά είδη σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα απ’ ότι πριν.
Η εξάρτηση από τους μικρό-τεχνίτες για την παρασκευή αγαθών ήταν επικίνδυνη για το κεφάλαιο με αρκετούς τρόπους. Οικονομικά, ήταν αργοκίνητο κι αναποτελεσματικό και δεν άφηνε μεγάλα περιθώρια για παραγωγή υπεραξίας προς όφελος της άρχουσας τάξης. Αλλά το πιο σημαντικό, ήταν η σχετική ανεξαρτησία των τεχνιτών που τους καθιστούσε έναν δύσκολα ελεγχόμενο πληθυσμό. Καθόριζαν οι ίδιοι τα νοικοκυριά τους, τις εργασίες τους κ.ο.κ.. Έτσι το βιομηχανικό σύστημα που είχε ήδη αποδειχτεί αρκετά αποτελεσματικό στην ναυτιλία και στη γεωργία θα μπορούσε να επεκταθεί και στην παραγωγή αγαθών.
Βλέπουμε ότι το βιομηχανικό σύστημα δεν ήταν απλά (ή δεν ήταν πρωταρχικά) αναπτυγμένο γιατί συνιστούσε έναν πιο αποτελεσματικό τρόπο να παράγονται αγαθά. Οι καπιταλιστές δεν ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για την παραγωγή αγαθών ως τέτοια. Μάλλον η παραγωγή αγαθών είναι ένα αναγκαίο κομμάτι της διαδικασίας ανάπτυξης του κεφαλαίου, της δημιουργίας υπεραξίας και διατήρησης του ελέγχου του πλούτου και της εξουσίας. Έτσι το βιομηχανικό σύστημα – το σύνολο των τεχνικών, των μηχανημάτων, των εργαλείων, των ανθρώπων και των αγαθών που είναι η τεχνολογία όπως τη γνωρίζουμε – αναπτύχθηκε σαν ένα μέσο ελέγχου του πιο ασταθούς παράγοντα της παραγωγικής διαδικασίας: του ανθρώπου-εργάτη. Το ίδιο το εργοστάσιο είναι στην πραγματικότητα χτισμένο σαν μια τεράστια μηχανή όπου το κάθε μέρος – περιλαμβανομένου του ανθρώπινου – είναι σε πλήρη συνάρτηση με κάθε άλλο μέρος. Παρόλο που η τελειοποίηση αυτής της διαδικασίας έλαβε χώρα στον χρόνο καθώς η ταξική πάλη έδειχνε τις αδυναμίες του συστήματος, αυτή η κεντρική στόχευση ήταν έμφυτη στη βιομηχανική τεχνολογία από τις απαρχές της, μιας και συμπεριλαμβανόταν στη λόγο ύπαρξής της. Η αναγνώριση του ζητήματος αυτού από τους λουδδίτες το μετέτρεψε στην κύρια πηγή του αγώνα τους.
Αν αναγνωρίσουμε ότι η τεχνολογία που αναπτύχθηκε από τον καπιταλισμό, αναπτύχθηκε ακριβώς για να διατηρήσει και να αυξήσει τον έλεγχο της καπιταλιστικής άρχουσας τάξης πάνω στις ζωές μας, δεν υπάρχει τίποτα το περίεργο σχετικά με το γεγονός ότι το κομμάτι αυτής της τεχνικής προόδου που δεν ήρθε ως άμεση απάντηση στους ταξικούς αγώνες, στο πεδίο της εργασίας, ήταν σε μεγάλο βαθμό προσανατολισμένο σε ζητήματα αστυνομικών και στρατιωτικών τεχνικών. Η κυβερνητική (cybernetics) και η πληροφορική παρέχουν τα μέσα συσσώρευσης και αποθήκευσης πληροφοριών σε πρωτόγνωρα επίπεδα, επιτρέποντας την ανάπτυξη εκτενέστερης επίβλεψης ενός πληθυσμού που ωθείται όλο και περισσότερο σε έναν κόσμο φτώχειας, και ενδεχομένως εξέγερσης. Επιτρέπουν την αποκέντρωση της εξουσίας χωρίς κάποια απώλεια του ελέγχου από τους κυριάρχους. Ο έλεγχος βασίζεται σαφώς στο τεχνολογικό σύστημα που αναπτύσσεται. Φυσικά, αυτή η επέκταση του ιστού του ελέγχου πάνω από ολόκληρη την κοινωνική σφαίρα σημαίνει επίσης ότι καθίσταται και εξαιρετικά εύθραυστος. Αδύναμοι σύνδεσμοι βρίσκονται παντού, και οι δημιουργικοί εξεγερμένοι τους ανακαλύπτουν. Όμως η αναγκαιότητα ελέγχου που είναι όσο πιο ολική γίνεται, παρακινεί τους κυριάρχους αυτού του κόσμου στο να δεχτούν τα ρίσκα, ελπίζοντας ότι θα είναι σε θέση να αποκαταστήσουν τους ελαττωματικούς συνδέσμους όσο πιο γρήγορα.
Η τεχνολογία, λοιπόν, όπως τη ξέρουμε, αυτό το βιομηχανικό σύστημα ολοκληρωμένων τεχνικών, μηχανημάτων, ανθρώπων και υλικών, δεν είναι ουδέτερο. Είναι ένα συγκεκριμένο εργαλείο, που δημιουργείται κατά τα συμφέροντα της άρχουσας τάξης, που ποτέ δε σκόπευε να υπηρετήσει ή να συμβιβαστεί με τις ανάγκες και τις επιθυμίες μας, αλλά μάλλον να προφυλάξει και να επεκτείνει τον έλεγχο της κυρίαρχης τάξης. Οι περισσότεροι αναρχικοί αναγνωρίζουν ότι το Κράτος, η ιδιωτική ιδιοκτησία, το εμπορευματικό σύστημα, η πατριαρχική οικογένεια και η οργανωμένη θρησκεία είναι οπωσδήποτε εξουσιαστικοί θεσμοί που πρέπει να καταστραφούν προκειμένου να δημιουργήσουμε ένα κόσμο στον οποίο θα είμαστε όλοι ελεύθεροι να ορίσουμε τις ζωές μας όπως θεωρούμε οι ίδιοι.
Έτσι, φαίνεται περίεργο που η ίδια αντίληψη δεν εφαρμόζεται όταν έχουμε να κάνουμε με το βιομηχανικό τεχνολογικό σύστημα. Ακόμα και στην εποχή μας που το βιομηχανικό σύμπλεγμα δεν αφήνει περιθώριο για κάθε είδους ατομική εναλλακτική, που η επικοινωνία κυριαρχείται από ανεξέλεγκτα συστήματα και δίκτυα προσβάσιμα από κάθε αστυνομική υπηρεσία, και που καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο θα τα χρησιμοποιήσει ο καθένας, όταν το τεχνολογικό σύστημα σαν ολότητα απαιτεί από τους ανθρώπους πολλά παραπάνω από «την εργατική τους δύναμη», εργάτες για τη συντήρησή του, και επιστάτες για την ποιότητά του, υπάρχουν ακόμα αναρχικοί που προτάσσουν «να πάρουμε τα μέσα παραγωγής στα χέρια μας». Όμως το τεχνολογικό σύστημα που έχουμε απέναντί μας είναι το ίδιο μέρος της δομής της κυριαρχίας. Δημιουργήθηκε για περισσότερο αποτελεσματικό έλεγχο των εκμεταλλευομένων από το κεφάλαιο.
Όπως το Κράτος, όπως ακριβώς το κεφάλαιο, το τεχνολογικό σύστημα αυτό είναι ανάγκη να καταστραφεί προκειμένου να πάρουμε πίσω τις ζωές μας. Το τι ακριβώς συνεπάγεται αυτό, όσον αφορά το κάθε συγκεκριμένο εργαλείο ή τεχνική, είναι κάτι που θα προσδιοριστεί στην πορεία του αγώνα ενάντια στον κόσμο της κυριαρχίας. Όμως ακριβώς για να ανοίξουμε το δρόμο σε κάθε πιθανότητα ώστε να δημιουργήσουμε ό,τι επιθυμούμε ελεύθερα, η μηχανή του ελέγχου πρέπει να καταστραφεί!
Το κείμενο προέρχεται από το δελτίο Willful Disobedience Τόμος 3, Τεύχος 2:(http://www.geocities.com/kk_abacus/vbutterfly.html)
Μετάφραση:…για τη διάδοση της μεταδοτικής λύσσας, Ιούνης 2007