Η ΟΜΟΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΟΡΓΟΥΕΛΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΛΑΤΩΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Ο Γενναίος Αρχαίος Κόσμος (πολύ πριν το 1984…)
“Οι περισσότεροι ιστορικοί σκορπούν τη βρομιά του παρελθόντος σαν να ήταν χώμα για μελλοντικούς παραδείσους”
Καρλ ντέσνερ
“Ντροπή! Ντροπή! Ντροπή! Αυτή είναι η ιστορία των ανθρώπων.”
Φρ. Νίτσε
Οι άνθρωποι αγαπούν τους μύθους. Ένας μακρινός κι απρόσιτος μύθος γίνεται επιβεβαιωμένη και αναντίρητη “αλήθεια”. Όσο πιο μακρινός είναι ο μύθος τόσο πιο ακλόνητη είναι η “αλήθεια”. Οι φιλόσοφοι ανήκουν κι αυτοί στην σφαίρα του μύθου. Φιλόσοφοι δεν υπάρχουν πια. Υπάρχουν διανοούμενοι, στοχαστές, άνθρωποι του πνεύματος και των γραμμάτων, αλλά όχι φιλόσοφοι. Οι φιλόσοφοι ανήκουν στο χρυσό και μακρινό παρελθόν και όσο πιο ανέγκιχτοι μένουν τόσο πιο αγαπητοί γίνονται. Και οι πιο αγαπητοί απ’όλους οι αρχαίοι. Οι αρχαίοι φιλόσοφοι δεν ήταν άνθρωποι. Ήταν μυθικά πλάσματα, χωρίς ταπεινές συνήθειες, σωστοί άγιοι. Ενσαρκομένοι θεοί, στεκόντουσαν με παρρησία στις κορυφές του πνεύματος και παρέα με τους συγγενείς τους, τους ιερείς, ατένιζαν την αλήθεια (την υπερβατική αλήθεια, όχι την ταπεινή φαινομενική)*
Γι’αυτούς και αλλούς πολλούς λόγους η ιστορία τους τίμησε. Γι’αυτό και η ανθρωπότητα τους έστησε τόσους πολλούς ανδριάντες και αγάλματα. Τ’αγάλματα των μεγάλων φιλοσόφων στέκουν δίπλα σ’αυτά των ατρόμητων ηρώων, στρατηλατών, κατακτητών, σφαγέων.**
Και όχι άδικα…
Ναι, λοιπόν. Οι φιλόσοφοι, το άλας της ανθρωπότητος, δεν είναι τόσο αγνοί και αθώοι όσο νομίζουμε. Όσο πιο κοντά τους πλησιάζουμε, όσο πιο πολύ τους αγγίζουμε , όσο πιο πολύ διαλύουμε την ομίχλη γύρω απ’τα αγάλματα τους, τόσο περισσότερο μας αποκαλύπτεται η ωμή πραγματικότητα. Πέρα απ’τον εξωραϊσμένο μύθο και τα ρομαντικά παραμύθια. Πέρα απ’τα ιδεαλιστικά νανουρίσματα και την ακαδημαϊκη νύστα…
Ο Δημόκριτος έλεγε ότι ο λόγος είναι η σκιά της πράξης. Αναμφίβολα, οι πολιτικοί είναι πρακτικοί άνθρωποι. Οι εξουσιαστές είναι οι πλέον πρακτικοί άνθρωποι, και ως τέτοιοι χρειάζονται μια σκιά. Οι φιλόσοφοι, στο παρελθόν, και οι διανοούμενοι-τεχνοκράτες σήμερα, ήταν και είναι πάντα πρόθυμοι να παίξουν τον ρόλο της σκιάς. Και για να μιλήσουμε και με ποιό σύγχρονους όρους, οι φιλόσοφοι και οι διανοούμενοι αποτελούν διαχρονικά τις δεξαμενές σκέψης της εκάσθοτε εξουσίας. Οι φιλόσοφοι σκόρπισαν τη βρωμιά τους σα να ήταν χώμα για μελλοντικούς παραδείσους…
Αλίμονο σε όποιον βρέθηκε σ’ εκείνο το σημείο όπου συναντήθηκαν οι σκέψεις και οι πράξεις ενός φιλοσόφου. Βουνά κοιλοπονούν, γελίοι ποντικοί γεννιούνται. Απ’τον τσαρλατανισμό του “θαυματοποιού” Πυθαγόρα μέχρι την πλατωνική εξουσιομάνια και την αριστοτελική εξουσιολειχία. Η ιστόρια των φιλοσοφων τελειώνει άλλωτε σαν τραγωδία και άλλοτε σαν φάρσα.
Και όσοι φιλόσοφοι έστησαν, με αληθηνή παρρησία, ανάστημα απέναντι στην ιδεαλιστική κατάρα, έχουν σβηστεί απ΄το χάρτη της φιλοσοφίας και της ιστορίας. Συκοφαντήθηκαν αισχρά απ’τους προγόνους του γκέμπελς, κυνηγηθηκαν ή διαστρεβλώθηκαν. Ας είναι καλά και οι μακρινοί απόγονοι του ελληνικού ιδεαλισμού, οι χριστιανοί. Ήξεραν καλά τι βιβλία έκαιγαν…***
Ήρθε η ώρα λοιπόν, να μάθουμε να φιλοσοφούμε με σφυριά, όπως συμβούλευε ο Νίτσε. Να γκρεμίσουμε όλα τα είδωλα και τα αγάλματα ενός πολιτισμού αρρώστου, χυδαίου, άψυχου και άσαρκου. Να γκρεμίσουμε ολα τα είδωλα του πολιτισμού. Και γιατί όχι και τον ίδιο τον πολιτισμό;
“Ας μιλήσουμε γι’αυτό σοφότατοί μου… Κι ας τσακιστούν όλα, ας γκρεμιστεί το κάθε τι που είναι να γκρεμιστεί. Πάνω στις αλήθειες μας γκρεμίστε! Υπάρχουν πολλά σπίτια για χτίσιμο”
Σημειώσεις:
* Ο εξ ανατολών προερχόμενος δυαδισμός έχει προκαλέσει ένα βλακώδη, μα και καταστρεπτικό συνάμα, διχασμό στην ανθρώπινη ύπαρξη. Ο κόσμος ξαφνικά διχοτομήθηκε ανάμεσα στο Καλό και στο Κακό, στον ανώτερο πραγματικό κόσμο (τον Πνευματικό) και στον κατώτερο φαινομενικό (τον Υλικό), στον πλατωνικό Κόσμο των Ιδεών και στην απατηλή αντανάκλαση που ζούμε, στην Ψυχή (που είναι θεϊκή) και στο τιτανικό σώμα που είναι ταπεινό σαρκίο). Αυτή η διάρρηξη της ενότητας του κόσμου και η διχοτόμηση του σ’ένα κομμάτι πού αντιπροσοπεύει το Καλό, το Άφθαρτο, το Αγνό, το Θεϊκό και Αληθινό και σ’ ένα αντίπαλο κομμάτι που αντιπροσοπεύει το Κακό, το φθαρτό και σατανικό, κατώτερο και ψεύτικο, οδήγησε και στην ταυτόχρονη διχοτόμιση του ίδιου του ανθρώπου. Όλα αυτά τα πλάσματα της φαντασίας δημιούργησαν έναν άνθρωπο φοβισμένο, γεμάτο τύψεις και συμπλέγματα για τις “αδυναμίες” της σάρκας. Αλλά και σε μαζικό επίπεδο ο ιδεαλιστικός δυαδισμός γέννησε τέρατα σαν, σαν τον χριστιανικό μεσσαίωνα και την μοναστική αρνησικοσμία (σε διάφορες θρησκείες). Αν κι απ’το Διαφωτισμό και μετά ο ιδεαλισμός σταδιακά υποχώρησε, ακόμα ταλαιπωρεί την “ανθρωπότητα”. Οι επιστήμες και ο υλισμός δεν κατάφεραν να τσαλαπατήσουν τον ιδεαλισμό. Δηλητηριάστηκαν και αυτές απ’το γέρο-έμπειρο ιδεαλισμό που έμαθε να επιστρέφει απ’το παράθυρο. Ακόμα και στον ορθολογικό δυτικό κόσμο, για παράδειγμα, ο πολεμος στο Ιράκ παρουσιάστηκε (κυρίως στις Η.Π.Α. και το Ην. Βασίλειο) ως πόλεμος ενάντια στο Κακό και τις Σατανικές Δυνάμεις των τρομοκρατών. Στο λυκαυγές του εικοστού πρώτου αιώνα…
**Οι ταλαίπωροι διανοούμενοι του σήμερα δεν έχουν την τιμή της αγαλματοποίησης. Καλυτερα γι’αυτούς. Φαντάζεστε το άγαλμα του Τσόμσκι ή του Φουκουγιάμα δίπλα σ’αυτό της βουγιουκλάκη ή του ανδρέα παπανδρέου; (Γιατί όχι;;;)
***Κατά “περίεργο” τρόπο τα γραπτά των απολογητών της εξουσίας έχουν σωθεί, ενώ οι επικούρειοι, οι σοφιστές, οι κυνικοί και άλλοι αμφισβητίες διώχθηκαν (τόσο στην εποχή τους, στη δημοκρατική και “ανεκτική” Ελλάδα, όσο και στην διάρκεια του χριστιανικού μεσαίωνα).
Αλάστωρ (Ασύμμετρη απειλή)
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2006
Anastαssy Constantinovic Bogomolov
Η ΟΜΟΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΟΡΓΟΥΕΛΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΛΑΤΩΝΙΚΗΣ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
(Στο «1984» και την «Πολιτεία»)
Συμβολή στην κριτική της Πλατωνικής φιλοσοφίας
της Πολιτείας
ΘΕΣ/ΝΙΚΗ ΙΟΥΝΙΟΣ 2006
Εισαγωγή
Το παρακάτω κείμενο δεν είναι, αλλά ούτε φιλοδοξεί να μοιάσει σε ακαδημαικό. Η φιλοσοφία, ειδομένη ως μέρος της ζωής και όχι ως ξεχωριστή σφαίρα υψωμένη στον ουρανό, δεν μπόρει να κρίνεται αντικειμενικά! Αφήνουμε στους ακαδημαϊκούς την αντικειμενική έρευνα γύρω απο την ιστορία της και ας μας παραχωρήσουν με την σειρά τους το δικαίωμα να ήμαστε υποκειμενικοί.
Το παρακάτω κείμενο λοιπόν, έχει στόχο να κάνει φανερή την αθλιότητα που χαρακτηρίζει την πλατωνική πολιτεία, που για κάποιους ανώμαλους θεωρείται ιδανική. Γι’ αυτόν τον λόγο την συγκρίνει με την κοινωνία του “1984” καταδεικνύοντας τις ομοιότητές τους.
Η σύγκριση των δύο έργων δεν έχει στόχο να δείξει πόσο άσχημη θα ήταν η ζωή στο “1984” αφού αυτό δεν το κρύβει ο συγγραφέας του, αλλά πόσο άσχημη θα ήταν στην “Πολιτεία”, αφού επικρατούν οι ίδιες συνθήκες.
Δύο έργα ορόσημα από δύο συγγραφείς που έμειναν στην ιστορία γνωστοί με τα ψευδώνυμά τους, ο Eric Blur γνωστός ως George Orwell και ο Αριστοκλής γνωστός ως Πλάτων.
Κανείς από τους δυο δεν περιορίστηκε στο να γράφει αλλά και οι δυο με πράξεις προσπάθησαν να πετύχουν τους σκοπούς τους το ίδιο αποτυχημένα. Ο Όργουελ παίρνοντας μέρος στον Ισπανικό εμφύλιο με τις δυνάμεις των τροτσκιστών που τελικά ηττήθηκαν και ο Πλάτων με δυο αποτυχημένες απόπειρες να εγκαθιδρύσει την αριστοκρατική του δικτατορία στην Σικελία.
Το όνειρο του ενός ο εφιάλτης του άλλου. Και τα δύο έργα γράφτηκαν μετά από γεγονότα που άλλαξαν την ροή της ιστορίας. Μετά από δύο μεγάλους πολέμους. Το Β΄ παγκόσμιο και τον Πελοποννησιακό. Ο Όργουελ με το έργο του αυτό μας βοήθησε να ξεσκεπάσουμε τον εφιάλτη που υποβόσκει στην “Πολιτεία” και ο Πλάτων μας βοήθησε με το έργο του να ξεσκεπάσουμε την σχιζοφρένια της κοινωνίας που έχει το θράσος να θαυμάζει και τους δύο ταυτόχρονα.
Το “1984” δεν πρέπει να θεωρείται σε καμία περίπτωση «προφητικό» και ιδίως όσον αφορά στον Δυτικό κόσμο. Το “1984” δεν «προφήτεψε» τίποτα, δεν έχει και ούτε μπορεί να έχει σχέση με τον καπιταλισμό. Πέρα από την χρήση της κάμερας και της οθόνης για τον έλεγχο και την επιτήρηση της κοινωνίας δεν υπάρχει κάτι άλλο που να θυμίζει καπιταλισμό. Η ελευθερία του τύπου, τα ταξίδια, το ελεύθερο σεξ, το ελεύθερο εμπόριο και η ελεύθερη κατανάλωση στην κοινωνία του “1984” απαγορεύονται. Το “1984” είναι μια καστοποιημένη κοινωνία με κλειστή οικονομία και δεν έχει σχέση με τον καπιταλισμό παρά με κοινωνίες Φεουδαρχικές και Θεοκρατικές όπως αυτή που ονειρεύτηκε έναν καιρό ο Πλάτων.
Αντίστοιχα και η “πολιτεία” δεν πρέπει να θεωρείται ότι έχει σχέση με την αθηναϊκή δημοκρατία αφού αποτελεί μια κριτική της αθηναϊκής δημοκρατίας και μια πρόταση οργάνωσης της κοινωνίας από την αριστοκρατική σκοπιά. Το “1984” είναι η πλατωνική Πολιτεία εφαρμοσμένη το 1984, δηλαδή στις μέρες μας. Το “1984” είναι η “Πολιτεία” μέσα από τα μάτια ενός αντιφρονούντα.
1. Κριτική σε προηγούμενα πολιτεύματα και ιδιαίτερα
στη Δημοκρατία
Ο τρόπος ανάγνωσης της ιστορίας στο “1984” είναι παρόμοιος και στις δυο περιπτώσεις. Πέρα από την γενικώς αποδεκτή, διαίρεση των όλων ως τώρα κοινωνιών σε τρεις τάξεις και την αναγνώριση της ασυμβατότητας των σκοπών τους και στην “πολιτεία” και στο “1984” υπάρχει μια φαινομενικά νομοτελειακή, στην ουσία όμως μεταφυσική, διατήρηση αυτής της βασικής δομής της κοινωνίας, άσχετα με το αν αλλάζουν τα πρόσωπα που είναι στην εξουσία και τα συμφέροντα της εκάστοτε εξουσίας, στους αιώνες των αιώνων. Χαρακτηριστική είναι η φράση στο “1984”: «Ακόμα και ύστερα από τεράστιες εξεγέρσεις και φαινομενικά αμετάκλητες αλλαγές, η ίδια δομή αποκαθίσταται πάντα, ακριβώς όπως ένα γυροσκόπιο ξαναβρίσκει την ισορροπία του, όσο και αν το απομακρύνουν από την μια πλευρά ή την άλλη».
Όπως περιγράφεται η ιστορική εξέλιξη των καθεστώτων στο “1984” είναι φανερή η άποψη ότι υπάρχει μια αέναη κυκλική κίνηση που φέρνει αλλαγές στα εξωτερικά γνωρίσματα των καθεστώτων χωρίς να πειράζει την ουσία τους. Ξεκινώντας από τον Μεσαίωνα που τον καταπιεστικό του χαρακτήρα του μάχονταν μια μεσαία τάξη που διακήρυττε την ελευθερία, την ισότητα και την αδελφοσύνη και έκανε επαναστάσεις για να εγκαθιδρύσει τελικά μια καινούργια τυραννία. Αμέσως μετά εμφανίζεται ο σοσιαλισμός, που ενώ ο αρχικός του σκοπός είναι να εγκαθιδρύσει την ελευθερία και την ισότητα, τον εγκαταλείπει φανερά όλο και περισσότερο, ακολουθώντας την ίδια πορεία με τους αστούς. Αυτή η κυκλική πορεία της ιστορίας σταματάει μόνο όταν μια ανώτερη τάξη με την κατάλληλη στρατηγική, βρει τον τρόπο να κρατήσει αυτή την θέση για πάντα. Αυτόν τον ρόλο στο “1984” τον παίζει το Κόμμα που φέρνει και το «τέλος της ιστορίας». Οι εξεγέρσεις, οι επαναστάσεις οι ανατροπές και γενικά οι αλλαγές σταμάτησαν. Η κυκλική πορεία που, στο και κατά το “1984”, χαρακτηρίζει την ιστορία σταματάει. Η κοινωνία βρήκε επιτέλους την πολυπόθητη σταθερότητα της και όλα τα συστήματα του παρελθόντος φαντάζουν ανεπαρκή.
Στην “Πολιτεία” αντίστοιχα τα καθεστώτα (που κανένα δεν θεωρείται ακριβώς του γούστου του Πλάτωνα, αλλά κάποια θεωρούνται απλώς καλύτερα από άλλα) αλλάζουν κάθε φορά που ένα μειονέκτημα οξύνεται και έτσι από την αριστοκρατία, που θεωρείται το ως τώρα καλύτερο καθεστώς, περνάμε στην ολιγαρχία. Από την ολιγαρχία στη δημοκρατία και από την δημοκρατία στην τυραννίδα που είναι ότι χειρότερα για τον άνθρωπο αφού υπάρχει ελευθερία ακόμα και για τους αγορασμένους δούλους! Και εδώ η κοινωνία σώζεται μόνο μετά την εγκαθίδρυση της ονείρωξης του Πλάτωνα.
Χαρακτηριστικό και των δύο κοινωνιών είναι ότι μισούν την δημοκρατία παραπάνω από κάθε άλλο πολίτευμα. Στο “1984” γίνεται προπαγάνδα από την παιδική ηλικία ενάντια στον καπιταλισμό (την δημοκρατία δηλαδή) ο οποίος περιγράφεται με τα μελανότερα χρώματα, παρότι στην πραγματικότητα είναι πιο υποφερτός από την κοινωνία του “1984”. Ο καπιταλισμός επίσης θεωρείται ότι δεν έχει προσφέρει τίποτα και ότι οποιοδήποτε έργο της ανθρωπότητας έγινε πριν ή μετά από αυτόν. Γενικά θεωρείται ως η χειρότερη περίοδος της ανθρωπότητας, ακόμα χειρότερη και από αυτήν του Μεσαίωνα.
Ο Πλάτωνας στην καταδίκη της τυραννίδας, που είναι στην πραγματικότητα μια ολοκληρωμένη, «ακραία» θα λέγαμε μορφή της δημοκρατίας, αφιερώνει πολλές σελίδες. Η ισότητα, η ελευθερία και η απόλαυση της ζωής ακόμα και για τους δούλους και τις γυναίκες δεν βρίσκει καθόλου σύμφωνο τον αριστοκράτη Πλάτωνα, που θεωρεί την τυραννίδα το χειρότερο πολίτευμα.
2. Επιστήμες –Τεχνολογία
Ο Γενναίος Αρχαίος Κόσμος (πολύ πριν το 1984…)
“Οι περισσότεροι ιστορικοί σκορπούν τη βρομιά του παρελθόντος σαν να ήταν χώμα για μελλοντικούς παραδείσους”
Καρλ ντέσνερ
“Ντροπή! Ντροπή! Ντροπή! Αυτή είναι η ιστορία των ανθρώπων.”
Φρ. Νίτσε
Οι άνθρωποι αγαπούν τους μύθους. Ένας μακρινός κι απρόσιτος μύθος γίνεται επιβεβαιωμένη και αναντίρητη “αλήθεια”. Όσο πιο μακρινός είναι ο μύθος τόσο πιο ακλόνητη είναι η “αλήθεια”. Οι φιλόσοφοι ανήκουν κι αυτοί στην σφαίρα του μύθου. Φιλόσοφοι δεν υπάρχουν πια. Υπάρχουν διανοούμενοι, στοχαστές, άνθρωποι του πνεύματος και των γραμμάτων, αλλά όχι φιλόσοφοι. Οι φιλόσοφοι ανήκουν στο χρυσό και μακρινό παρελθόν και όσο πιο ανέγκιχτοι μένουν τόσο πιο αγαπητοί γίνονται. Και οι πιο αγαπητοί απ’όλους οι αρχαίοι. Οι αρχαίοι φιλόσοφοι δεν ήταν άνθρωποι. Ήταν μυθικά πλάσματα, χωρίς ταπεινές συνήθειες, σωστοί άγιοι. Ενσαρκομένοι θεοί, στεκόντουσαν με παρρησία στις κορυφές του πνεύματος και παρέα με τους συγγενείς τους, τους ιερείς, ατένιζαν την αλήθεια (την υπερβατική αλήθεια, όχι την ταπεινή φαινομενική)*
Και όχι άδικα…
Ναι, λοιπόν. Οι φιλόσοφοι, το άλας της ανθρωπότητος, δεν είναι τόσο αγνοί και αθώοι όσο νομίζουμε. Όσο πιο κοντά τους πλησιάζουμε, όσο πιο πολύ τους αγγίζουμε , όσο πιο πολύ διαλύουμε την ομίχλη γύρω απ’τα αγάλματα τους, τόσο περισσότερο μας αποκαλύπτεται η ωμή πραγματικότητα. Πέρα απ’τον εξωραϊσμένο μύθο και τα ρομαντικά παραμύθια. Πέρα απ’τα ιδεαλιστικά νανουρίσματα και την ακαδημαϊκη νύστα…
Ο Δημόκριτος έλεγε ότι ο λόγος είναι η σκιά της πράξης. Αναμφίβολα, οι πολιτικοί είναι πρακτικοί άνθρωποι. Οι εξουσιαστές είναι οι πλέον πρακτικοί άνθρωποι, και ως τέτοιοι χρειάζονται μια σκιά. Οι φιλόσοφοι, στο παρελθόν, και οι διανοούμενοι-τεχνοκράτες σήμερα, ήταν και είναι πάντα πρόθυμοι να παίξουν τον ρόλο της σκιάς. Και για να μιλήσουμε και με ποιό σύγχρονους όρους, οι φιλόσοφοι και οι διανοούμενοι αποτελούν διαχρονικά τις δεξαμενές σκέψης της εκάσθοτε εξουσίας. Οι φιλόσοφοι σκόρπισαν τη βρωμιά τους σα να ήταν χώμα για μελλοντικούς παραδείσους…
“Ας μιλήσουμε γι’αυτό σοφότατοί μου… Κι ας τσακιστούν όλα, ας γκρεμιστεί το κάθε τι που είναι να γκρεμιστεί. Πάνω στις αλήθειες μας γκρεμίστε! Υπάρχουν πολλά σπίτια για χτίσιμο”
Σημειώσεις:
* Ο εξ ανατολών προερχόμενος δυαδισμός έχει προκαλέσει ένα βλακώδη, μα και καταστρεπτικό συνάμα, διχασμό στην ανθρώπινη ύπαρξη. Ο κόσμος ξαφνικά διχοτομήθηκε ανάμεσα στο Καλό και στο Κακό, στον ανώτερο πραγματικό κόσμο (τον Πνευματικό) και στον κατώτερο φαινομενικό (τον Υλικό), στον πλατωνικό Κόσμο των Ιδεών και στην απατηλή αντανάκλαση που ζούμε, στην Ψυχή (που είναι θεϊκή) και στο τιτανικό σώμα που είναι ταπεινό σαρκίο). Αυτή η διάρρηξη της ενότητας του κόσμου και η διχοτόμηση του σ’ένα κομμάτι πού αντιπροσοπεύει το Καλό, το Άφθαρτο, το Αγνό, το Θεϊκό και Αληθινό και σ’ ένα αντίπαλο κομμάτι που αντιπροσοπεύει το Κακό, το φθαρτό και σατανικό, κατώτερο και ψεύτικο, οδήγησε και στην ταυτόχρονη διχοτόμιση του ίδιου του ανθρώπου. Όλα αυτά τα πλάσματα της φαντασίας δημιούργησαν έναν άνθρωπο φοβισμένο, γεμάτο τύψεις και συμπλέγματα για τις “αδυναμίες” της σάρκας. Αλλά και σε μαζικό επίπεδο ο ιδεαλιστικός δυαδισμός γέννησε τέρατα σαν, σαν τον χριστιανικό μεσσαίωνα και την μοναστική αρνησικοσμία (σε διάφορες θρησκείες). Αν κι απ’το Διαφωτισμό και μετά ο ιδεαλισμός σταδιακά υποχώρησε, ακόμα ταλαιπωρεί την “ανθρωπότητα”. Οι επιστήμες και ο υλισμός δεν κατάφεραν να τσαλαπατήσουν τον ιδεαλισμό. Δηλητηριάστηκαν και αυτές απ’το γέρο-έμπειρο ιδεαλισμό που έμαθε να επιστρέφει απ’το παράθυρο. Ακόμα και στον ορθολογικό δυτικό κόσμο, για παράδειγμα, ο πολεμος στο Ιράκ παρουσιάστηκε (κυρίως στις Η.Π.Α. και το Ην. Βασίλειο) ως πόλεμος ενάντια στο Κακό και τις Σατανικές Δυνάμεις των τρομοκρατών. Στο λυκαυγές του εικοστού πρώτου αιώνα…
**Οι ταλαίπωροι διανοούμενοι του σήμερα δεν έχουν την τιμή της αγαλματοποίησης. Καλυτερα γι’αυτούς. Φαντάζεστε το άγαλμα του Τσόμσκι ή του Φουκουγιάμα δίπλα σ’αυτό της βουγιουκλάκη ή του ανδρέα παπανδρέου; (Γιατί όχι;;;)
***Κατά “περίεργο” τρόπο τα γραπτά των απολογητών της εξουσίας έχουν σωθεί, ενώ οι επικούρειοι, οι σοφιστές, οι κυνικοί και άλλοι αμφισβητίες διώχθηκαν (τόσο στην εποχή τους, στη δημοκρατική και “ανεκτική” Ελλάδα, όσο και στην διάρκεια του χριστιανικού μεσαίωνα).
Αλάστωρ (Ασύμμετρη απειλή)
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2006
Anastαssy Constantinovic Bogomolov
Η ΟΜΟΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΟΡΓΟΥΕΛΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΛΑΤΩΝΙΚΗΣ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
(Στο «1984» και την «Πολιτεία»)
Συμβολή στην κριτική της Πλατωνικής φιλοσοφίας
της Πολιτείας
ΘΕΣ/ΝΙΚΗ ΙΟΥΝΙΟΣ 2006
Εισαγωγή
Το παρακάτω κείμενο δεν είναι, αλλά ούτε φιλοδοξεί να μοιάσει σε ακαδημαικό. Η φιλοσοφία, ειδομένη ως μέρος της ζωής και όχι ως ξεχωριστή σφαίρα υψωμένη στον ουρανό, δεν μπόρει να κρίνεται αντικειμενικά! Αφήνουμε στους ακαδημαϊκούς την αντικειμενική έρευνα γύρω απο την ιστορία της και ας μας παραχωρήσουν με την σειρά τους το δικαίωμα να ήμαστε υποκειμενικοί.
Η σύγκριση των δύο έργων δεν έχει στόχο να δείξει πόσο άσχημη θα ήταν η ζωή στο “1984” αφού αυτό δεν το κρύβει ο συγγραφέας του, αλλά πόσο άσχημη θα ήταν στην “Πολιτεία”, αφού επικρατούν οι ίδιες συνθήκες.
Κανείς από τους δυο δεν περιορίστηκε στο να γράφει αλλά και οι δυο με πράξεις προσπάθησαν να πετύχουν τους σκοπούς τους το ίδιο αποτυχημένα. Ο Όργουελ παίρνοντας μέρος στον Ισπανικό εμφύλιο με τις δυνάμεις των τροτσκιστών που τελικά ηττήθηκαν και ο Πλάτων με δυο αποτυχημένες απόπειρες να εγκαθιδρύσει την αριστοκρατική του δικτατορία στην Σικελία.
Το “1984” δεν πρέπει να θεωρείται σε καμία περίπτωση «προφητικό» και ιδίως όσον αφορά στον Δυτικό κόσμο. Το “1984” δεν «προφήτεψε» τίποτα, δεν έχει και ούτε μπορεί να έχει σχέση με τον καπιταλισμό. Πέρα από την χρήση της κάμερας και της οθόνης για τον έλεγχο και την επιτήρηση της κοινωνίας δεν υπάρχει κάτι άλλο που να θυμίζει καπιταλισμό. Η ελευθερία του τύπου, τα ταξίδια, το ελεύθερο σεξ, το ελεύθερο εμπόριο και η ελεύθερη κατανάλωση στην κοινωνία του “1984” απαγορεύονται. Το “1984” είναι μια καστοποιημένη κοινωνία με κλειστή οικονομία και δεν έχει σχέση με τον καπιταλισμό παρά με κοινωνίες Φεουδαρχικές και Θεοκρατικές όπως αυτή που ονειρεύτηκε έναν καιρό ο Πλάτων.
στη Δημοκρατία
Ο τρόπος ανάγνωσης της ιστορίας στο “1984” είναι παρόμοιος και στις δυο περιπτώσεις. Πέρα από την γενικώς αποδεκτή, διαίρεση των όλων ως τώρα κοινωνιών σε τρεις τάξεις και την αναγνώριση της ασυμβατότητας των σκοπών τους και στην “πολιτεία” και στο “1984” υπάρχει μια φαινομενικά νομοτελειακή, στην ουσία όμως μεταφυσική, διατήρηση αυτής της βασικής δομής της κοινωνίας, άσχετα με το αν αλλάζουν τα πρόσωπα που είναι στην εξουσία και τα συμφέροντα της εκάστοτε εξουσίας, στους αιώνες των αιώνων. Χαρακτηριστική είναι η φράση στο “1984”: «Ακόμα και ύστερα από τεράστιες εξεγέρσεις και φαινομενικά αμετάκλητες αλλαγές, η ίδια δομή αποκαθίσταται πάντα, ακριβώς όπως ένα γυροσκόπιο ξαναβρίσκει την ισορροπία του, όσο και αν το απομακρύνουν από την μια πλευρά ή την άλλη».
2. Επιστήμες –Τεχνολογία
Πέρα από αυτές τις ομοιότητες, οι δύο κοινωνίες είναι πανομοιότυπες κυρίως στην μορφή της οργάνωσης τους και στην ιδεολογία που τις χαρακτηρίζει.
3. Θρησκεία
Στην κορυφή της ιεραρχίας είναι και για τις δύο κοινωνίες κάτι εξίσου ανύπαρκτο που ωστόσο ασκεί μια τεράστια επιρροή. Στην “Πολιτεία” λέγεται καθαυτό Ον και στο “1984” Μεγάλος Αδελφός. Πέρα από το ότι αντικαθιστούν την έννοια του Θεού ή καλύτερα παίζουν τον ρόλο του Θεού μπορούμε να πούμε ότι έχουν και πολλά άλλα κοινά.
Το καθαυτό Ον είναι αυτό που πρέπει να κοιτάζουν οι νομοθέτες και με βάση αυτό να νομοθετούν κάτω στην γη και με βάση αυτό να φυλάνε τα σωστά νομοθετημένα. Είναι η αλήθεια και η ιδέα του αγαθού. Είναι αυτό που χορηγεί στα νοητά αντικείμενα την αλήθεια και στην ψυχή την δύναμη να τα βλέπει. Είναι η αιτία της επιστήμης και της αλήθειας αλλά είναι ακόμα ωραιότερο τους και με πολύ μεγαλύτερη αξία. Σε αυτό μετέχουν οι επιστήμες τα διανοήματα και όλες οι αρετές. Ο Μεγάλος Αδελφός αντίστοιχα είναι αυτός από τον οποίο πηγάζει κάθε επιτυχία, κάθε γνώση, κάθε σοφία, ευτυχία και αρετή. Το καθαυτό Ον είναι η αναλλοίωτη και αιώνια ουσία που δεν γνωρίζει γένεση και φθορά, ενώ για τον Μεγάλο Αδελφό μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι δεν θα πεθάνει ποτέ και ήδη η σύγχυση για το πότε γεννήθηκε είναι μεγάλη. Η τέχνη και η παιδεία στην “πολιτεία” εξυπηρετούν τον ανώτερο σκοπό που είναι να μπορεί η ψυχή να βλέπει το καθαυτό Ον, ενώ στο “1984” όλη η εκπαίδευση αποσκοπεί στο να ταυτιστούν οι ιδέες των ανθρώπων με αυτές που εκφράζει ο Μεγάλος Αδελφός. Ο αληθινός φιλόσοφος στην “Πολιτεία” είναι ερωτευμένος μόνο με το Ον και το βασικό χαρακτηριστικό του φιλοσόφου είναι να αγαπά αυτήν την αναλλοίωτη και αιώνια ουσία που δεν γνωρίζει γένεση και φθορά. Έργο του Μεγάλου Αδελφού είναι να λειτουργεί ως συγκεντρωτική εστία για την αγάπη, τον φόβο και τον σεβασμό, αισθήματα που είναι πιο εύκολο να τα νιώσει κανείς για ένα πρόσωπο παρά για έναν οργανισμό. Η ικανότητα θέασης του καθαυτού Όντος είναι αυτή που νομιμοποιεί τους φιλοσόφους ως άρχοντες ενώ ο Μεγάλος Αδελφού είναι η προσωποποίηση του κόμματος (δηλαδή της εξουσίας), η μάσκα με την οποία επέλεξε το Κόμμα (δηλαδή η εξουσία) να εμφανιστεί στον κόσμο. Η γνήσια και καθαρή ηδονή είναι η θέαση του Όντος ενώ η στέρηση της ηδονής οδηγεί στην λατρεία του Μεγάλου
4. Οικογένεια
Και στις δύο κοινωνίες υπάρχει η ίδια άποψη για την οικογένεια, με την διαφορά ότι στο “1984” δεν έχει ακόμα υλοποιηθεί. Και στις δύο περιπτώσεις η οικογένεια θεωρείτε άχρηστη και υπάρχει το αίτημα να καταργηθεί. Αυτό το αίτημα που εκ πρώτης όψεως μπορεί να μοιάζει προοδευτικό, καταλαβαίνει κάποιος ότι δεν είναι μόλις καταλάβει τους σκοπούς του.
Στο “1984” υπάρχει ο θεσμός της οικογένειας ο οποίος σιγά-σιγά και αφού ελέγχεται ήδη απόλυτα από το κράτος και έχει στραφεί στην υπηρεσία του, τείνει να καταργηθεί. Ο γάμος πρέπει αρχικά να εγκριθεί από ειδική επιτροπή και ο μόνος σκοπός του γάμου που αναγνωρίζεται είναι να γεννηθούν παιδιά που θα μπουν στην υπηρεσία του κόμματος. Παρόλαυτα υπάρχουν και κάποιες πιο προωθημένες απόψεις όπως αυτή του «αντισεξουαλικού συνδέσμου νέων» που υποστηρίζει πλήρη αποχή από τον γάμο και για τα δυο φύλλα.
Να σημειώσουμε επίσης ότι και στις δύο περιπτώσεις οι εξουσίες πρέπει να προσέχουν ώστε να μην δημιουργηθεί καμία δημογραφική αλλαγή.
5. Δομή της κοινωνίας
Η κοινωνική δομή και η κοινωνική διαστρωμάτωση και στις δύο περιπτώσεις είναι παρόμοια. Παρότι και οι δύο κοινωνίες αποτελούνται από κάστες η κατάταξη κάποιου στην μια ή την άλλη κάστα, δεν είναι κληρονομική.
6. Κοινωνική συνοχή
Και στις δύο κοινωνίες, οι σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των πολιτών χαρακτηρίζονται από μια, ονομαστικά μόνο, στενή σχέση (σύντροφοι στο “1984” και αδέλφια στην πολιτεία) και βασίζονται σε μια στρατιωτικού τύπου κοινοκτημοσύνη.
Αντίστοιχα στην “Πολιτεία” όλοι οι πολίτες θεωρούνται αδέλφια, ενώ σε άλλο σημείο της περιγραφής ο Πλάτων μας λέει ότι πρέπει να αλληλοαποκαλούνται αδέλφια αυτοί που είναι κοντινοί σε ηλικία ενώ πρέπει να αποκαλούνται πατέρες και μητέρες αυτοί που η ηλικία τους επιτρέπει αυτό το ενδεχόμενο.
7. Ανώτερη τάξη
Νόμοι, προπαγάνδα, εκπαίδευση και ιδεολογία
Όπως είπαμε και πιο πάνω η κοινωνία χωρίζεται και στις δύο περιπτώσεις σε τρεις τάξεις, το εσωτερικό κόμμα, το εξωτερικό κόμμα και τους προλετάριους για το “1984”, τους άρχοντες, τους φύλακες και τους χειρώνακτες για την “Πολιτεία”. Περισσότερο, και στα δυο έργα, αναφορά γίνεται στα χαρακτηριστικά και την καθημερινή ζωή των δύο πρώτων τάξεων που είναι παρόμοια μεταξύ τους και εντελώς διαφορετική από την τρίτη τάξη.
Στην “Πολιτεία”, η καλή εκπαίδευση και η ανατροφή, γεννά καλές φύσεις για αυτό και τα παιχνίδια των παιδιών πρέπει να είναι από την πρώτη στιγμή όσο γίνεται πιο σύμφωνα με τον νόμο γιατί όταν το παιχνίδι είναι έξω από τον νόμο και τα ίδια τα παιδιά γίνονται τέτοια και είναι αδύνατο από αυτά να μεγαλώσουν άνδρες σπουδαίοι και νομιμόφρονες. Επίσης πρέπει από μικρή ηλικία να χρησιμοποιούνται στον πόλεμο βοηθητικά για να βλέπουν και να μαθαίνουν, (όπως γίνεται και με τις άλλες τέχνες).
Μιλάμε για μια κοινωνία γ. που ο χωρισμός της σε κάστες θεωρείται ως κάτι το φυσικό. Μια κοινωνία που ο καθένας κοιτάζει την δουλειά του και είναι πλήρως υποταγμένος στην δομή της κοινωνίας και στην εξουσία.
8. Συναισθήματα – επιθυμίες
α. πραότητα β. εγκράτεια γ. σεξουαλικότητα
Στην πολιτεία ο Πλάτων δείχνει μια κατανόηση για τα παιδιά, τις γυναίκες και τους υπηρέτες όπου εκεί κανείς συναντά τις περισσότερες επιθυμίες αφού αποτελούν τον κατώτερο όχλο και είναι μάλλον χωρίς σημασία για την πολιτεία του. Για τις δυό ανώτερες τάξεις είναι όμως πιο αυστηρός. Η μεγαλύτερη, εντονότερη και πιο μανιώδης ηδονή είναι του σαρκικού έρωτα, όπου δεν έχει καμία σχέση με τον αληθινό έρωτα. Τον αληθινό έρωτα δεν πρέπει να τον πλησιάζει τίποτα που έχει σχέση με την ακολασία και είναι παράφορο. Αυτή η ηδονή δεν πρέπει να γίνει δεκτή και πρέπει να αποκλείεται εντελώς από τις σχέσεις μεταξύ εραστών και ερωμένων. Πρέπει να νομοθετηθεί στην πόλη να αγαπά και να αφοσιώνεται βέβαια ο εραστής και να πλησιάζει τον νεαρό φίλο του σαν να ήταν γιος του, αλλά επί καλού πάντα, αν είναι σύμφωνος και εκείνος. Όσο για το άλλο να είναι τέτοια η συμπεριφορά του, ώστε ποτέ να μην δώσει υποψία πως προχωρεί και παραπάνω.
9. Η αθλιότητα της ζωής και η έλλειψη μέτρων σύγκρισης
Η ζωή και στις δύο κοινωνίες είναι τόσο άθλια που οι άνθρωποι προκειμένου να την αντέξουν, τους έχει αφαιρεθεί κάθε μέτρο σύγκρισης. Έχουν αποκοπεί από το α. παρελθόν (την ζωή στα προηγούμενα πολιτεύματα) β. από την επαφή με ξένους και το χειρότερο, από την γ. εξωτερική πραγματικότητα.
Στην “Πολιτεία”, ο Πλάτωνας βρίσκει δύσκολο το να πιστέψουν οι άνθρωποι από την αρχή, τον θεμελιώδη για την πολιτεία μύθο, ότι δηλαδή άλλοι πλάστηκαν από χρυσάφι, άλλοι από ασήμι και άλλοι από σίδερο και χαλκό, και βασίζεται στο γεγονός ότι με το πέρασμα των γενεών και όταν πια δεν θα υπάρχει κανένας συνδετικός κρίκος με το παρελθόν, θα το πιστέψουν. Επίσης προτείνει με το που θα εγκαθιδρυθεί η πολιτεία του να φύγουν οι μεγάλοι κάπου μακριά και να μείνουν μόνο τα παιδιά κάτω των δέκα ετών όπου θα μεγαλώσουν με τις νέες ιδέες και δεν θα έχουν καμία γνώση για το πώς ήταν παλιότερα οργανωμένη η κοινωνία.
β. Τα ταξίδια και η επαφή με ξένους απαγορεύονται και στις δυο κοινωνίες αλλά για λίγο διαφορετικούς λόγους. Στο “1984” όπου τα δύο υποτίθεται εχθρικά κράτη έχουν πανομοιότυπη οργάνωση, η επαφή με ξένους δεν απαγορεύεται για να μην ανακαλύψουν ότι υπάρχουν κοινωνίες όπου οι άνθρωποι είναι πιο ευτυχισμένοι, αφού δεν υπάρχουν, αλλά για να μην ανακαλύψουν ότι οι ξένοι είναι πλάσματα σαν και αυτούς, και ότι τα περισσότερα που τους έχουν πει για αυτούς είναι ψέματα. Έτσι στον μέσο πολίτη δεν επιτρέπεται να κοιτάξει έναν ξένο πολίτη εκτός από τους αιχμαλώτους πολέμου και του απαγορεύεται η εκμάθηση ξένων γλωσσών.
Κατά την πολιτεία πέρα από την εξωτερική πραγματικότητα υπάρχει κάτι ακόμα ανώτερο` τα αντικείμενα της νόησης. Η πραγματικότητα θεωρείται ως αντανάκλαση των «ιδεών» και κάποιος σώφρων, οφείλει να στρέψει τα μάτια της ψυχής του προς τις “πραγματικές ιδέες”. Η αλήθεια κατά τον Πλάτωνα, προσεγγίζεται μόνο με το ανώτερο τμήμα της ψυχής, δηλαδή τον νου οπότε με αυτόν τον τρόπο η εγκυρότητα των αισθήσεων παύει να υφίσταται.
10α. Εσωτερικό κόμμα – Άρχοντες
Παρότι οι δύο ανώτερες τάξεις των δύο κοινωνιών έχουν παρόμοια ζωή τόσο ώστε να μπορούν να θεωρηθούν μία τάξη, έχουν ωστόσο και κάποια επιμέρους χαρακτηριστικά. Η ζωή των μελών του εσωτερικού κόμματος και των αρχόντων διαφέρει σε κάποια σημεία από την ζωή των μελών του εξωτερικού κόμματος και των φυλάκων. Χωρίς η ζωή των πρώτων να είναι ιδιαίτερα δελεαστική ακόμα και για έναν είλωτα της Σπάρτης, είναι σίγουρα καλύτερη από των δεύτερων.
10β. Εξωτερικό κόμμα – φύλακες
Η ζωή ενός μέλους του εξωτερικού κόμματος όπως αυτή περιγράφεται από την ζωή του πρωταγωνιστή του “1984” χαρακτηρίζεται από μία ιδιαίτερη λιτότητα. Ακατέργαστο σαπούνι, τραχιές λεπίδες ξυραφιών, απαίσιο αλκοόλ και κουπόνια-χρήματα ανεπαρκή για μια καινούρια πιζάμα. Η ζωή του φύλακα στην πολιτεία πρέπει να είναι λιτή και ο μισθός τους πρέπει να είναι τόσος ώστε να καλύπτει μόνο τις ανάγκες της διατροφής τους χωρίς να περισσεύει τίποτα. Τα μέλη του εξωτερικού κόμματος μένουν μαζικά σε άθλιες κατοικίες μονίμως βρόμικες με υδραυλικά που συνέχεια χαλάνε και χωρίς καθόλου προσωπικό χώρο αφού και ο ελάχιστος που υποτίθεται ότι τους αντιστοιχεί παρακολουθείτε διαρκώς. Οι φύλακες μένουν όλοι μαζί, ως στρατιώτες, σε σκηνές. Οι κατοικίες τους πρέπει να είναι έτσι διαμορφωμένες ώστε να μην μπορεί κανείς να έχει ιδιαίτερη περιουσία και κανείς να μην έχει σπίτι τέτοιο ώστε να μην μπορεί να μπει ο καθένας όποτε θελήσει. Ούτε οι φύλακες λοιπόν έχουν προσωπικό χώρο. Το φαγητό που στα μέλη του εξωτερικού κόμματος δίνεται με την μορφή συσσιτίου, σε συγκεκριμένο χώρο και συγκεκριμένες ώρες την ημέρα, είναι πολύ λιτό και απαίσιο. Ο φύλακες τρώνε σε κοινά συσσίτια, απλά φαγητά, συνήθως ψητά για να μπορούν όπως και σε περίπτωση πολέμου, να μαγειρεύονται χωρίς σκεύη. Τα καρυκεύματα και τα επιδόρπια απαγορεύονται. Οποιαδήποτε απόλαυση για ένα μέλος του εξωτερικού κόμματος, θεωρείτε απαγορευμένη και οποιαδήποτε εκδήλωση συναισθηματικής αλλαγής θεωρείται ύποπτη. Η ερωτική πράξη πρέπει να είναι δυσάρεστη και μόνο για τεκνοποίηση. Αντίστοιχα για τους φύλακες οι μουσικές με θρηνητικές μελωδίες, η μέθη, η μαλθακότητα και η οκνηρία πρέπει να φύγουν από την μέση γιατί δεν ταιριάζουν στους φύλακες. Κανένας φύλακας δεν επιτρέπεται να έχει φιλενάδα. Τα μέλη του εξωτερικού κόμματος θεωρούνται τα χέρια του κράτους και παίρνανε την ζωή τους σε διάφορους προπαγανδιστικούς συλλόγους, με πορείες παρελάσεις, συνθήματα, δουλειά και εθελοντική εργασία. Οι φύλακες αντίστοιχα έχουν σαν αποκλειστικό τους σκοπό και φυλάνε την πολιτεία.
12. Δούλοι
Πέρα από τις τρεις αυτές τάξεις, υπάρχει και μια της οποίας η ζωή είναι τόσο άθλια που δεν θεωρείται καν κοινωνική τάξη.
Στην “Πολιτεία” δεν γίνεται σαφής αναφορά στους δούλους η ύπαρξη των οποίων εννοείται τόσο από το ότι την εποχή που γράφτηκε ήταν κάτι δεδομένο (και αν ο αριστοκράτης Πλάτων σκέφτονταν να τους καταργήσει σίγουρα θα το ανέφερε) όσο και από τις παράλληλες αναφορές που γίνονται σε αυτούς, όπως στο 563d όπου ο Πλάτων καταδικάζοντας την τυραννίδα αναφέρει ανάμεσα στα άλλα και το χειρότερο αποτέλεσμα της που είναι ότι οι δούλοι, οι αγορασμένοι, απολαμβάνουν όχι μικρότερη ελευθερία από εκείνους που τους αγόρασαν! Προφανώς ούτε στην “Πολιτεία” οι δούλοι αποτελούν ξεχωριστή τάξη αλλά χρησιμοποιούνται άλλοι ως ιδιοκτησία χειρωνακτών, άλλοι ως ιδιοκτησία των φυλακών και άλλοι ως ιδιοκτησία των αρχόντων.
Το πόσο εφιαλτική είναι η κοινωνία του “1984” δεν ήθελε ποτέ προσπάθεια για να το καταλάβει κάποιος μιας και ο ίδιος ο συγγραφέας του, ως εφιαλτική ήθελε να την παρουσιάσει. Πώς όμως έγινε και η “Πολιτεία” του Πλάτωνα ακόμα και στις μέρες μας και από προοδευτικούς ακόμα ανθρώπους να θεωρείται ιδανική θα έπρεπε να απασχολήσει ένα φάσμα επιστημόνων από ψυχιάτρους – νευρολόγους μέχρι και κοινωνιολόγους.